Η Εύβοια στο Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, 1940-1944

Ο Β’ παγκόσμιος πόλεμος έφερε την Εύβοια όπως και όλη την Ελλάδα υπό Ιταλική και Γερμανική κατοχή σηματοδοτώντας μία περίοδο εξαθλίωσης των κατοίκων αλλά και τη γέννηση της αντίστασης ενάντια στον εισβολέα.

Μετά το ΟΧΙ της 28ης Οκτωβρίου του 1940 ο Ελληνικός στρατός και ανάμεσα τους αρκετοί Ευβοείς ήρωες πολέμησε ενάντια στους Ιταλούς εισβολείς.

Την 5η Δεκεμβρίου του 1940, ο Χαλκιδέος Συνταγματάρχης Μαρδοχαίος Φριζής σκοτώθηκε πολεμώντας ηρωικά τους Ιταλούς και γίνεται ο ο πρώτος ανά βαθμό ανώτερος αξιωματικός που έπεσε στο ελληνοϊταλικό μέτωπο.


Χορός μέσα στα Έλατα ονομάζει την φωτογραφία από το Γράμμο το 1940 ο Αντισυνταγματάρχης από την Ενορία Κύμης Ευβοίας, Δημήτριος Μισύρης.

Όλες οι Ιταλικές επιθέσεις αποκρούστηκαν επιτυχώς και οι Έλληνες στρατιώτες όχι μόνο δεν παρέδωσαν σπιθαμή γης αλλά προχώρησαν και στις Ιταλικές θέσεις καταλαμβάνοντας το 1/4 του εδάφους της Αλβανίας. Μόνο μετά την έναρξη της Γερμανικής επίθεσης τον στις αρχές του Απρίλη του 1941 ο Ελληνικός στρατός άρχισε να υποχωρεί μέχρι την συνθηκολόγηση στις 20 Απριλίου 1941.

Αρχικά, στις 16 και 18 Απριλίου 1941, γερμανικά στούκας βομβάρδισαν τη Χαλκίδα, τα Λουτρά Αιδηψού, την Ερέτρια, την Αμάρυνθο, το Αλιβέρι, τη Νέα Αρτάκη, τη Λίμνη, τους Ωρεούς και την Παραλία Κύμης. Στις 25 Απριλίου 1941 γερμανικός στρατός εισέβαλε στη Χαλκίδα.

Επιτάχθηκαν από τη γερμανική διοίκηση το «Κόκκινο Σπίτι», τα ξενοδοχεία «Παλίρροια» και «Εθνικόν» καθώς και άλλα 70 κτίρια.

Το ξενοδοχείο Παλίρροια στην παραλία της Χαλκίδας είχε επιταχθεί από τους Γερμανούς εισβολείς

Μεταξύ των κτιρίων που είχαν επιτάξει οι εισβολείς σύμφωνα και με μαρτυρίες Χαλκιδέων που έζησαν την κατοχή ήταν:

Το Σπίτι με τα Αγάλματα (οικία Σκαλκώτα) είχε καταληφθεί και χρησιμοποιούταν από τους Ιταλούς, το νεοκλασικό της παραλίας στο οποίο στεγαζόταν το Πάνθεον χρησιμοποιούταν ως έδρα της Γκεστάπο, της Γερμανικής μυστικής κρατικής αστυνομίας, το πρώην Παγοποιείο (νυν εργοστάσιο Δάριγκ) το  χρησιμοποιούσαν για την συντήρηση των τροφίμων στα ψυγεία του και επανδρωνόταν από Αυστριακούς και Γερμανούς, το Χαλβατζίδικο (στην θέση του βρίσκεται σήμερα η αστυνομική διεύθυνση Εύβοιας) χρησιμοποιούταν από τους Ιταλούς ως αποθήκη ενώ τέλος το γήπεδο της Χαλκίδας που βρισκόταν στην Νεάπολη εκεί που σήμερα είναι το 1ο Γυμνάσιο και Λύκειο Χαλκίδας είχε επιταχθεί από τους Βρετανούς συμμάχους πριν την κατάληψη της Εύβοιας από τις δυνάμεις του Άξονα και χρησιμοποιούταν ως αποθήκη καυσίμων. Με την είσοδο των Γερμανών στην πόλη, οι Βρετανοί εγκατέλειψαν την πόλη και τα καύσιμα στα χέρια των κατακτητών. Χαρακτηριστικές είναι οι μαρτυρίες κατοίκων της περιοχής που αναφέρονται στις φήμες της εποχής περί ανατίναξης της αποθήκης καυσίμων και της σκέψης εγκατάλειψης των σπιτιών τους κάτι που τελικά όμως οι περισσότεροι δεν έκαναν.

Η γέφυρα της Χαλκίδας φωτογραφημένη από Βρετανούς στρατιώτες το 1945

Οι Γερμανοί είχαν αποκλείσει την Χαλκίδα και είχαν αφήσει μόνο τρεις εισόδους - εξόδους στην πόλη κλείνοντας την υπόλοιπη περιοχή με συρματόπλεγμα. Οι τρεις είσοδοι - έξοδοι της πόλης φυλάσσονταν από στρατιώτες και αυτές ήταν η γέφυρα του Ευρίπου, η Αρεθούσης στο ύψος του ΔΑΡΙΓΚ και ο δρόμος προς Αρτάκη στο ύψος της Λιανής Άμμου.

Σημαντικές δυνάμεις εγκαταστάθηκαν στην Αιδηψό, στην Αγία Αννα, στο Μαντούδι, στα Ψαχνά, στη Λίμνη και στην Κύμη, ενώ στην Κάρυστο εγκαταστάθηκαν ιταλικές δυνάμεις.

Από το Μάιο του 1941 κιόλας, η Λέλα Καραγιάννη από την Λίμνη Ευβοίας, συγκροτεί αντιστασιακή ομάδα και αρχίζει τον αγώνα ενάντια στον κατακτητή. Την απόφασή της ανακοινώνει στην οικογένειά της, της οποίας και τα μέλη ως ιδρυτές αποτελούν τα πρώτα στελέχη: ο σύζυγός της Νικόλαος και τα παιδιά τους Ιωάννα, Ηλέκτρα, Γιώργος, Βύρων, Νέλσων, Νεφέλη και Ελένη.

Στις 18 Απριλίου οι προελαύνοντες Γερμανοί συναντούν στην Λάρισα αντίσταση από μία Ταξιαρχία της ΑΝΖΑΚ (δυνάμεις Αυστραλών και Νεοζηλανδών που είχαν σταλεί για να υπερασπιστούν την Ελλάδα από την επέλαση των Γερμανών). Η μάχη κερδίζεται από τους υπέρτερους σε δυνάμεις Γερμανούς αλλά η καθυστέρηση που προκάλεσε και παρά τις μεγάλες απώλειες ήταν ικανή να διευκολύνει την ασφαλή απομάκρυνση 6.000 στρατιωτών που αποχώρησαν από την Ελλάδα (κάποιοι από αυτούς μέσω Εύβοιας) και επαναπροωθήθηκαν σε άλλες περιοχές για την μάχη ενάντια των Γερμανών.

Στρατιώτες της ΑΝΖΑΚ στην Εύβοια το 1941

Οι πρώτοι γερμανοί στρατιώτες ήρθαν στο Αυλωνάρι στις 21 Ιουνίου.Χωρίστηκαν σε τρεις ομάδες. Η μία ομάδα στρατοπέδευσε στο Γκουβελάρη, η δεύτερη στη περιοχή Γενησάρικο ( εκατό μέτρα νότια του Γεωργικού Συνεταιρισμού) και η τρίτη δυτικά της Αγίας Βαρβάρας. Η επίσημη παράδοση του Αυλωναρίου έγινε από τον πρόεδρο της Κοινότητας Γεώργιο Παπαναστασίου στις 28 Ιουνίου 1941.

Στις 30 Σεπτεμβρίου 1941 τη διοίκηση της Εύβοιας ανέλαβαν οι Ιταλοί. Όταν όμως στις 9 Σεπτεμβρίου 1943 η Ιταλία συνθηκολόγησε, ανέλαβαν πάλι οι Γερμανοί, ενισχύοντας σημαντικά τις κατοχικές δυνάμεις.

Στην Εύβοια, από την αρχή της γερμανικής κατοχής είχε εμφανιστεί το κίνημα της αντίστασης, το οποίο πήρε οργανωμένη μορφή με την ίδρυση του ΕΑΜ το Σεπτέμβριο του 1941.

Τον Ιούνιο του 1943, η κατοχική κυβέρνηση Ράλλη με τη συγκατάθεση των Γερμανών ίδρυσε τα Τάγματα Ασφαλείας για να αντιμετωπίσει την αντίσταση. Στην Εύβοια καθήκοντα νομάρχη ανέλαβε ο στρατηγός Δημ. Λιάκος από τις Αγδίνες, ο οποίος πολέμησε για τη διάλυση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Ανασυγκρότησε την «Εθνική Πολιτοφυλακή» και εγκατέστησε στα Ψαχνά τον Α' λόχο και άλλες ομάδες στο Δοκό, στο Βασιλικό και την Αρτάκη. Διοργάνωσε αρκετές επιδρομές με τη βοήθεια των Γερμανών κατά των δυνάμεων του ΕΛΑΣ Εύβοιας. Ο Λιάκος σκοτώθηκε τον Απρίλιο του 1944 σε συμπλοκή με αντάρτες στην Ιστιαία.

Το έργο του συνέχισε από το Μάιο του 1944 ο υποστράτηγος Χαρ. Παπαθανασόπουλος, ο οποίος πραγματοποίησε πολλές επιχειρήσεις με το 1ο Ανεξάρτητο Τμήμα Ευζώνων, τα Τάγματα Ασφαλείας και τους Γερμανούς.

Οι πρώτοι αντάρτες στην Εύβοια

Οι πρώτοι αντάρτες του ΕΛΑΣ εμφανίζονται στην Εύβοια, στα μέσα του Ιούνη 1943, όταν με εντολή του Γ. Στρατηγείου διαπεραιώνεται στη Β. Εύβοια, στο χωριό Αγιόκαμπος, μικρό ένοπλο τμήμα ανταρτών με επικεφαλής τον Ευβοέα μόνιμο ανθ/γό Πεζικού Ευάγγελο Χείλαρη (Εύριπος) και τους Γιώργο Δογατζή (Όθρυς) ως πολιτικό και Γιάννη Καψάλη (Βουρλιάς) ως καπετάνιο.Στο χωριό Καστανιώτισα της Β. Εύβοιας, ο Εύριπος ανταμώνει με την ομάδα του Μωριά που εντάσσεται στο τμήμα του, ενώ η ομάδα του Μελά-Όλμου επιστρέφει στην Στερεά. Έτσι συγκροτείται το Αρχηγείο Ανταρτών Εύβοιας με δύναμη 29 άνδρες, μαζί με τους ντόπιους αντάρτες.  Το αρχηγείο αυτό χτυπάει τους Ιταλούς στις 23/7/1943 στο χωριό Αμέλαντες και στις 23/8/1943 στην Κακή Σκάλα, κοντά στο Αλιβέρι, προξενώντας σ’ αυτούς απώλειες σε νεκρούς, αιχμαλώτους και τραυματίες και κυριεύοντας όπλα.

Ο ΕΛΑΣ στην Εύβοια. Τρίτος αριστερά ο Προκόπης Τζάνος ή Λόγγος

Αφού το πρώτο αντάρτικο της Εύβοιας πέρασε κρίσιμες δυσκολίες – παραλίγο να εξοντωθεί στο χωριό Μύστρο – κατορθώνει να πάρει απάνω του με τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας και τον αφοπλισμό των Ιταλών του νησιού. Η αρχή γίνεται με τη μάχη της Στενής, όπου κινητοποιήθηκαν και οι εθνικοαπελευθερωτικές οργανώσεις και παίρνουν μέρος εθελοντικά και πολλοί κάτοικοι του χωριού. Ακολουθούν και άλλα οργανωμένα χτυπήματα των ανταρτών με την υποστήριξη λαού και οργανώσεων, που πετυχαίνουν να αφοπλίσουν όλες σχεδόν τις ιταλικές φρουρές εκτός από εκείνες στο χωριό Γούβες και Άγιος, όπου είχαν εγκατασταθεί από πριν και Γερμανοί.

Με τον αφοπλισμό των Ιταλών, με τα όπλα και πολεμοφόδια που κυριεύονται εξασφαλίζεται ο απαραίτητος οπλισμός και τα πολεμικά μέσα όχι μόνο για τις δυνάμεις του 7ου Συντάγματος Εύβοιας αλλά και για τους αντάρτικους σχηματισμούς της Ρούμελης, όπου μεταφέρθηκε κυρίως ολόκληρος ο βαρύς οπλισμός και σημαντικές ποσότητες σε ελαφρό οπλισμό και εφόδια.

Ο αφοπλισμός των Ιταλών πάντως αποτελεί σταθμό στην πορεία του απελευθερωτικού αντάρτικου κινήματος στην Εύβοια. Το αντιστασιακό πνεύμα φουντώνει και εκφράζεται με την αθρόα προσέλκυση εθελοντών στον ΕΛΑΣ απ’ όλη την Εύβοια καθώς και από την Αθήνα και άλλα μέρη.

Πάνω από 2.500 εθελοντές προσήλθαν τότε για να καταταγούν στον ΕΛΑΣ. Ανάμεσά τους και πολλοί έφεδροι αξιωματικοί.

Οι Γερμανοί κατακτητές που αντικατέστησαν τις ιταλικές φρουρές προσπαθούν να εξοντώσουν τους νέους αντάρτικους σχηματισμούς της Εύβοιας, που ιδρύθηκαν μετά τον αφοπλισμό. Αλλά οι αντάρτες, πότε δίνοντας μάχες και πότε ακολουθώντας ευέλικτη τακτική, κατορθώνουν να αποσυγκεντρωθούν και να ανακατανεμηθούν σ’ όλο το νησί.

Μεταξυ των μαχών που διεξήχθησαν στην Εύβοια για την απελεύθερωση συγκαταλέγονται η Μάχη της Λαμπούσας, η μάχη της Σέττας. Ειδικά μετά τη μάχη της Λαμπούσας σε ολόκληρη την Εύβοια επικράτησε ένα πνεύμα αισιοδοξίας και η βεβαιότητα ότι η απελευθέρωση πλησιάζει. Ο ΕΛΑΣ είναι πια ασυγκράτητος και εντείνει στο έπακρο την επιθετική του δράση. Ο εχθρός πιέζεται από παντού κι όπου αποτολμά έξοδο από τις οχυρωμένες βάσεις του δέχεται τα συντριπτικά χτυπήματα του ΕΛΑΣ. Ολόκληρο τον Σεπτέμβρη δεν πέρασε μέρα που να μην πραγματοποιηθεί σύγκρουση και να μην διεξαχθεί μάχη. Αξιοσημείωτο γεγονός είναι το λαμπρό κατόρθωμα του ΕΛΑΣ στον Ευβοϊκό που αιχμαλώτισε εξοπλισμένο γερμανικό μεταγωγικό τσιμεντόπλοιο 120 τόνων με 5 Γερμανούς και 7 ταγματασφαλίτες φορτωμένο με άλευρα όσπρια και άλλα εφόδια. Η επιτυχία αυτή του ΕΛΑΣ στις 18/9/1944 έλυσε σε μεγάλο βαθμό προβλήματα εφοδιασμού του ΕΛΑΣ και του πληθυσμού της περιοχής. Στο Ποτόκι, στις Γούβες, στο Πευκί, δίνονται γερά χτυπήματα κατά των εχθρικών τμημάτων. Από την αρχή του Οκτώβρη εντείνεται ακόμα περισσότερο η δράση των τμημάτων του ΕΛΑΣ και καθημερινά γίνονται συγκρούσεις τις οποίες ο εχθρός δεν μπορεί πια να αποφύγει. Ομάδες του ΕΛΑΣ διεισδύουν στο εσωτερικό των βάσεων του εχθρού και ενεργούν ανατινάξεις φυλακίων, αρπαγές σκοπών και περιπόλων του. Ο εχθρός περιορίζεται σε εξαντλητική άμυνα. Την πρωτοβουλία έχει ο ΕΛΑΣ. Και μετά και από τη μάχη του Αλιβερίου στις 23/10/1944 το 7οΣύνταγμα του ΕΛΑΣ μπαίνει θριαμβευτικά στη Χαλκίδα, όπου ο λαός του κάνει αποθεωτική υποδοχή.

1 Απρίλη 1944: Γερμανοί και ταγματασφαλίτες με επικεφαλής το νομάρχη Εύβοιας στρατηγό Δημ. Λιάκο έκαναν επιδρομή στα χωριά της περιοχής Ιστιαίας στη Β. Εύβοια. Τμήμα του 7ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ τους χτύπησε και σκότωσε 5 Γερμανούς και 22 ταγματασφαλίτες. Ανάμεσά τους και τον εθνοπροδότη στρατηγό Λιάκο. Σε αντίποινα οι Γερμανοί και οι ταγματασφαλίτες εκτέλεσαν στις 4 Απρίλη 36 πατριώτες.

20 Ιούνη 1944: Τμήματα του ΕΛΑΣ Εύβοιας χτύπησαν τμήμα 280 ταγματασφαλιτών που ήταν οχυρωμένο στο χωριό Σέτι της Εύβοιας. Απώλειες του εχθρού 70 νεκροί και 75 τραυματίες. Πάρθηκαν λάφυρα πολλά όπλα και πυρομαχικά.

Η Εύβοια απαλλάχθηκε από τα Τάγματα Ασφαλείας με την αποχώρηση των Γερμανών από την Εύβοια στις 15 Οκτωβρίου 1944. Στις 23 Οκτωβρίου το Σύνταγμα του ΕΛΑΣ εισήλθε στη Χαλκίδα.

πηγη